Toppbilete: Anders Viken og Alvhild Viken Øvrebø, far og dotter i samspel.
Alvhild Viken Øvrebø gjekk bort fredag 20. juli 2018, 97 år gamal. Synnøve Bjørset gjorde dette intervjuet med Alvhild i mars 2015, og teksten vart først publisert i Folkemusikk nr. 2/2015.
Alvhild Viken Øvrebø, 94 år, er godt i gang med ei av dei mange historiene sine. Og eg kjenner det er like spennande no som då eg som lita jente tok turen ned i eit hus på Ålhus, og oppdaga ei fascinerande dame som spelte både fele og piano. Og like fengslande som dei tallause gongane vi har slarva over ein kaffikopp, reist på kappleikar og konsertar i lag, spelt i lag. Det er til å smile av.
Alvhild Viken Øvrebø (1921–2018)
- Felespelar, bratsjist og pianist frå Vikaøygarden på Skei i Jølster.
- Dotter av felespelar og komponist Anders Viken (1898–1977) og diktar Rakel Viken (1891–1995). Gift med Nils Jørgen Øvrebø (1920–1992); saman fekk dei sonen Terje Øvrebø (f. 1955).
- Aktiv som felespelar i Indre Sunnfjord Spelemannslag, i duett og trio med far Anders og bror Arne Viken (1925–2012). Mykje brukt som spelemann til dans, i bryllaup og på konsertar. Bratsjist i Sunnfjord Orkesterforening. Spelte piano til husbruk og eiga nyting.
- Var òg veverske, vov tradisjonelle åkle frå Jølster og åkle med eige design.
Ein veldig innsats
– Det var då krigen slutta. Du kan skjøne dei måtte ha folkemusikk då. Og så kom dei og spurde meg, og håpte inderleg eg kunne seie ja til å spele på 17. mai-feiringa. Men eg hadde i grunnen ikkje fele eg eigde, eg hadde berre brukt fela vi hadde heime på Vikaøygarden. Men så kom det i programmet, som eg fekk sjå berre nokre få dagar før 17. mai.
Året er 1945, og Alvhild går på hagebruksskulen i Aurland. I jakta på ei fele tek ho dampen til Flåm, for ho meiner å vite om ein kar som har fele der. Det viser seg å ikkje stemme. Så Alvhild låner seg ein sykkel og set kursen mot ein stasjon oppe i Flåmsdalen. Rykta vil ha det til at det finst ei fele der.
– Du veit, eg kom med båten halv elleve om kvelden, og så sykla eg opp. Det var no ikkje så veldig langt, eg var vel framme i eitt-tida om natta. Siste stykket måtte eg klyve! Men då eg banka på, våga dei ikkje å opne. Dei hadde sett tyskarane kle seg om til sivilt borte i urane, så dei var vel redde.
Så vart ho sitjande der i fjøsen. Heile natta. I lag med lammet og grisen. Og vente på at det skulle bli lyst, slik at ho kunne få tak i fela.
– Veit du, eg kan ikkje forstå at eg gjorde det! Kan du begripe å gjere noko slikt?
– Det var no ein veldig innsats.
Og så kjem latteren: høg, hjarteleg og fornøyeleg. Slik han alltid gjer når vi møtest.
– Ja, den var god, du! Det er ein veldig innsats, til gagns, det! Men eg tenkjer på det enno. Har eg verkeleg vore ute og gått slik? Det er nesten som eg ikkje kan tru på det.
– Men det er jo sant?
– Ja, det er jo det. Litt redd var eg visst. Men det var dette med æra. Eg ville ikkje stå der i programmet og så ikkje ha fele. Så difor rende eg av garde, og vart sitjande og fryse på ein cellulosesekk. Ja, det var no gapeskap. Men fele fekk eg tak i, og 17. mai-feiring vart det. Amen. Dette tek vi ikkje opp att.
Sølv som blenkjer
Alvhild vaks opp på Skei i Jølster. Far Anders var bonde og lærar, mor Rakel var bondekone og meierske. Dei aller fleste vil likevel kjenne Anders Viken som felespelaren og komponisten, og Rakel Viken som diktaren. I stova heime på Vikaøygarden fekk Alvhild alt som lita jente høyre dei vakraste tonar og dikt.
– Når vi fekk gjestar og han far begynte å spele om kveldane, då naut eg det. For då spelte han slike fine ting, skikkelege bruremarsjar, og det tykte eg var fabelaktig. Ja, det er noko av det første eg hugsar av musikk.
Så vart det til at også Alvhild ville spele. Ho tjuvlånte faren si konsertfele, men vart snart oppdaga. Og då kom det ei lita fele i heimen, som Alvhild og broren Arne kunne spele på. Arne satsa på felespelet, tok musikkutdanning og livnærte seg som klassisk fiolinist. Alvhild ville det litt annleis, og det var ikkje først og fremst musikken etter faren ho slo seg på.
– Nei, langt ifrå! Eg stila no ikkje så høgt. Det var temmeleg vanskelege ting han laga! Det var alminnelege danseslåttar det gjekk i, ikkje noko anna. Men eg måtte like dei, var ikkje borti noko eg ikkje likte. Han far lærte meg aldri noko, kom aldri bort og synte meg. Men eg likte jo slåttane hans.
Det var mange innom for å lære slåttar og spel av Anders Viken. Alvhild minnest ein som hadde lagt lista høgare enn andre.
– Eg gløymer ikkje ein nordfjording som kom. Han hadde aldri teke i ei fele før, men han ville ikkje lære noko alminneleg. Han ville lære Jølstrabrura som første slåtten! Då kinka han far på hovudet. Og ho mor sa det ikkje var hjelp i. Så han måtte gje seg på det. Men nordfjordingen lærte seg å spele til slutt.
For det er nettopp Jølstrabrura som er den mest kjende komposisjonen til Anders Viken. Ein særleg vakker bruremarsj, blant dei meir enn 500 komposisjonane hans. Han laga tonestykke, lyriske stykke, dansar og slåttar i gammal stil.
– Vi såg jo mange gongar at, ja, no balar han med noko. Han gjekk og jobba ute, og plystra. Og når han kom på noko knakande godt, då måtte han springe inn, terpe og skrive det ned på notar. Han far reiste bort i Breim til Anders Reed for å lære notar, og der sat han i åtte dagar. Og så kan du sjå alt han har skrive ned – det er ikkje lite.
Anders hadde musikken, Rakel hadde orda. «Eit møte med Rakel Viken er som å stemme sjølve sjela», var det nokon som sa.
– Mor skreiv heile sitt liv. Ho hadde det travelt, men skunda seg i fjøsen for å få fred og ro til å dikte. Ho skreiv på bestilling, og dei masa fælt på henne. Gutane skulle ha vers til jentene, og omvendt. Og så kom dei nokre gonger og skura ned heile stova som takk for hjelpa.
Om Rakel hadde pennen som sin reiskap, så hadde ho også stor kunnskap om musikken ho høyrde i heimen kvar einaste dag – Anders sin musikk. Sterke meiningar om musikken hadde ho òg.
– Han far fekk i oppdrag å lage ein fin bruremarsj til eit bryllaup på Kjøsnes, og ville kalle han Huldresølvet. Det tok ikkje lange tida, og han tykte det ikkje var ein så dum slått. Det var ikkje ho mor samd i, og sa: «Nei, Anders, der ser du ikkje mykje sølv som blenkjer.» Så den vart heitande Slørbrura. Men han far gjekk så og laga den vi i dag kjenner som Huldresølvet, og då, veit du, ho Rakel klappa!
Ho tjuvlånte faren si konsertfele, men vart snart oppdaga. Og då kom det ei lita fele i heimen, som Alvhild og broren Arne kunne spele på.
Bryllaup med tåtrakk
Etter å ha gått på skule i Aurland og arbeidd i Lærdal og Oslo kom Alvhild heim til Jølster. Der tok ho arbeid som kokke på Audunstad pensjonat på Ålhus. Nabohuset var barndomsheimen til ein kar som nett då var heime på ferie frå Bergen – og resten har du nok alt gjetta?
I albumet til Alvhild finst eit foto som viser eit fornøyeleg brurepar, bra lure i blikket. Det er jonsokaftan i 1953, og Alvhild og Nils Jørgen har akkurat gifta seg i Helgheimskyrkja. Denne dagen var det faren Anders og Adolf Paulen som stod for musikken, og tilfeldigheitene ville ha det til at NRK var til stades og gjorde opptak av heile bryllaupet.
– Det var veldig heitt den dagen, 32 varmegrader. Og så det sølvet! Det var ein hard dag, det var det. Men du og du for ein fin kveld! Vi dansa i Ripaløa, som vi seier. Og Kringkastinga fór no der og skeiva, ja, det gjorde dei. Det var Theodor Bernhoft Osa som gjorde opptak. Så ville han ha ein dans med meg. Og, du veit, han gjorde ikkje anna enn å trakke meg på tærne!
Vi blar vidare i albumet, og eg peikar på eit bilete som viser far og dotter i samspel blant bunadskledde folk.
– Ai, ai. Kjedeleg bryllaup nedpå Vassenden. Veldig kjedeleg. Det var ikkje noko som skjedde som var kjekt. Det var berre tørt alt i hop.
Eg har fått svar før eg rekk å stille spørsmål. Slik er Alvhild. Ho seier det som det er.
– Hahahaha, du veit å få sagt det!
– Ja, det er ikkje pent, veit du. Ja, ja, men det er no i alle fall sant.
Og eg blir nok ein gong mint på kvifor eg likar denne dama så godt. Det er noko riktig forfriskande over replikken hennar. Amen!
«Ja, det er ikkje pent, veit du. Ja, ja, men det er no i alle fall sant.»
Å forstå seg på
– Du har sterke meiningar om musikk. Eg hugsar det frå då vi var i spelemannslaget saman. Då hende det du kvesste i om det var noko du var ueinig i.
– Å ja, har eg vore såpass!? Ja, eg kan sitje her og ha på musikk om kveldane. Og det er ikkje ein gong eg klarar å halde stilt! Eg snakkar med meg sjølv. Han spelar falskt! Aaaaaai!
Alvhild snakkar om broren Arne si innspeling av Jølstrabrura. Der er det noko ho ikkje er heilt nøgd med.
– Altså, han spelte no ikkje falskt til vanleg. Men han greidde ikkje få det likt som han far. Han skulle ikkje løfte bogen. Han skulle meir skli fint over, ikkje spele stakkato. Det likte eg ikkje, og det sa eg til han. Men så sa han det no til meg ein gong, at viss det er nokon som forstår seg på musikken, så er det i alle fall du, Alvhild!
Eg klarar ikkje halde meg. Har høyrt ei historie. Den må på bordet.
– Men korleis gjekk det i grunnen når du øvde på Jølstrabrura, Alvhild?
– Det kan du ikkje skrive! Ja, ja, du all verda. Sigmund Eikås hadde funne ut at vi skulle klare å spele Jølstrabrura i spelemannslaget, og vi gjekk verkeleg inn for det. Men det var ikkje så enkelt. Så gjekk eg på loftet for å øve. Brukte kreftene og tenkte at no må det bli skikkeleg. Då eg kom ned att, sa mannen min: «No begynte eg å lure på om du var i gang med å valdta Jølstrabrura!» Han hadde heilt rett, så den var god!