– Det vert spanande då, å sjå kva eg eigentleg sa no, seier Kim Rysstad i det me rundar av samtalen. Ti år er gått sidan førre gong eg intervjua kvedaren og artisten frå Setesdal. Sidan sist har kulturen han er oppvaksen i, fått plass på UNESCO si verdsarvliste, gjennom barndomen var det tett av tradisjonsberarar omkring han.
Men førre gongen me møttest, bygde han opp under kontrasten mellom den manglande interessa i ungdomen og ståstaden han no var komen til.
«Hadde nokon sagt til meg i 2002 at eg skulle byrje med folkemusikk og halde på med alt eg gjer no, hadde eg berre ledd», sa han då, og fortalde om vegen fram mot det å sjå ei meining i tradisjonen: mot det å sjå musikken som meir enn «noko gnål», noko tidvis «surt og heilt forferdeleg», ja noko «som berre var der».
«I 2007 var eg så ur-tradisjonell som det gjekk an. Og eg elska det.»
Om så nokon hadde fortalt til Kim i 2009 at han skulle framføra «Håvard Hedde» i det sjenerøse arrangementet me høyrde på Stjernekamp …
– Då hadde eg vel trudd det hadde klikka for dei, seier Kim i dag.
For den gongen snakka Årets unge folkemusikar om korleis mange grupper overarrangerer, og han minte om at den solistiske folkemusikken er den som eigentleg «er».
– Det er litt artig at eg sa det. Men eg var meir der, i grunnen. Her om dagen høyrde eg på plata mi frå 2007, og eg tenkte: «Herregud, kven er det der!» Eg høyrer jo at det er meg, og på mange måtar opplever eg å vera nett den same. Samtidig var det ein heilt annan songar enn den eg er i dag. I 2007 var eg så ur-tradisjonell som det gjekk an. Og eg elska det, seier Kim.
På leiting
Når det er sagt, tenkjer eg at dikotomiane i historia hans er blitt forsterka. Den gode historia i eit vendepunkt har gjerne ein tendens til å framheva konturane. Og etter ein haust der TV-skjermen har gitt mange eit høve til å bli litt betre kjend med Kim, er det freistande å minna om at både Whitney Houston, telemarkskrullar og folkemusikk i arrangement var del av verksemda hans allereie for ti år sidan. Likeins er det fint å sjå korleis det stadig vert meir tydeleg i denne kunstnarskapen at ein ikkje nødvendigvis må velja mellom ytterpunkt, men at alt kan stå naturleg saman i ei ramme.
Den første draumen hans var å gjera musikalar.
– Phantom of the Opera, seier Kim og let bileta danna seg sjølve. Han tenkte på å finna eit studium i denne retninga.
– Men så er det jo slik at ei musikallinje har dans som ein viktig del av utdanninga. Og det passa meg ikkje så godt. Eg la det frå meg og gjekk på leiting for å finna ut kva musikk eg ville ha, kva språk eg skulle synga på – etter kven eg skulle vera.
Kim søkte opptak på dei klassiske utøvarlinjene i Kristiansand og Stavanger og heldt det nødvendige utøvande nivået, men bestod ikkje teoriprøvene. I staden fylte han tida med assistentstillingar i skule og barnehage. Så skulle han i militæret, men litt uventa fekk han fritak. Brått stod han utan oppgåver, før jobben i arkivet dukka opp. Her var det han fann lyden av Birgit Rike Lund, og med henne fann han meining.
– Songen hennar trefte meg så vanvitig. Han lét så høgt og klårt – så ljost og fint. Eg kjende gleda hennar og nærleiken ho hadde til materialet. Denne nærleiken var også min. Det var min dialekt, det var min familie, stev som gamle godfar hadde laga (oldefar Jon Bjørgulvsson Rysstad, journ. merk.), melodiar eg kunne frå før. Det vekte ei kjensle av identitet i meg, som eg til då ikkje hadde brydd meg om. Og det verka med eitt så mykje meir gama å synga dette enn ein Mozart-arie.
Rysstad hadde gått hjå Kirsten Bråten Berg då han var ti, men det var broren som hadde halde oppe tradisjonsinteressa. Då han forsøkte å ta opp att kontakten med Bråten Berg, var ho nok litt i tvil, medgir Kim. Men timar blei det.
– Det eg fekk av henne, det er grunnlaget mitt. Eg hadde ikkje vore den kvedaren eg er i dag, om eg ikkje hadde fått høve til å læra direkte av henne, tileigna meg alt materialet ho kunne læra vekk, vera tett på den måten å kveda på, oppleva korleis ho inkluderte meg.
Inn og ut av folkemusikken
Og ikkje minst inspirerte og oppmoda ho han til å finna fram til andre kjelder. Vegen var strak til studietid på Rauland, med Agnes Buen Garnås og Ånon Egeland; førstnemnde opna ei verd for han av mellomalderballadar, og sistnemnde eit vell av materiale, ikkje berre frå Setesdal, men frå heile Agder. Han tok privattimar hjå fleire andre – umetteleg på inntrykk.
– Kva tenkjer du om å vera tradisjonsberar i dag?
– Eigentleg har eg vel eit meir medvite forhold til tradisjonsarv no enn eg hadde då. Den gongen ville eg berre læra mest mogleg på stuttast mogleg tid. Heldigvis har eg gjort opptak av alt saman, for eg lærte mykje meir enn det eg hugsar i dag. Eg gjorde det mest for min eigen del. I dag kjenner eg vel meir på ansvaret for at materialet skal brukast og tradisjonen leva vidare.
– Samtidig som ein kanskje kan seia at du går inn og ut av folkemusikken?
– Ja, og det skjer gjerne i ein og same konserten. Om eg skal på ein kappleik, vil eg jo gjera det tradisjonelt, men når eg gjer konsertar, er eg glad i å blanda ting. Då har eg som oftast ein bolk der eg gjer ting solistisk. Men eg ynskjer å vera heile meg, og då er det med ein Trad-Kim, ein Arrangement-Kim, ein Disco-Kim – og fleire.
Denne vifta av Kim-ar begynte å falda seg ut då han byrja ved Ole Bull Akademiet i 2006 og arrangering stod på fagplanen. Kullet var lite, med to vokalistar, ein gitarist og ein felespelar, og oftast laga dei arrangement for kvarandre, i små besetningar. Enkelt, men likevel verknadsfullt, seier Kim og legg til:
– Eg er ein slik som elskar å leggja andrestemmer på ting!
«Slik som i Stjernekamp vart eg 'kvedaren som er med i Grand Prix'. På ein måte er det rart, for dette er jo ikkje kveding.»
Fleire av andrestemmene høyrde til i ein konstellasjon med Lajla Renate Buer Storli og John Ole Morken. Etter studietida starta så eit anna viktig samarbeid, med Trym Bjønnes, også han frå Setesdal.
– Han har gått på LIPA (Liverpool Institute for Performing Arts, kjend som Paul McCartney-skulen, red. komm.) og er popgut, og veldig glad i folkemusikk, oppsummerer Kim.
I dette samarbeidet vart innslaga frå andre tradisjonar og sjangrar endå fleire. Dei to fekk gode attendemeldingar frå publikum, særleg i Setesdal, og dei opplevde at publikum vart større.
Ei kopling mellom Kim, mellomalderballadar og Kristiansand Symfoniorkester gjorde dernest at låtskrivar Elin Nygård tok kontakt og ville han skulle sjå på låten hennar «Så vidunderleg». Dei laga ein demo, og låten kom med i Grand Prix, om enn berre i ein delfinale. Men TV er kraftfullt, og ein million sjåarar kan opna mange dører.
– Slik som i Stjernekamp vart eg «kvedaren som er med i Grand Prix». På ein måte er det rart, for dette er jo ikkje kveding. Samtidig forstår eg at folk tenkjer folkemusikk når dei høyrer låten. Det er litt som i tilhøvet mellom Helene Bøksle og folkemusikken, der mange assosierer henne med ein sjanger ho kanskje ikkje held på med, seier Kim.
Han vert engasjert, og det verkar som om han meiner at det finst ein samtale her som ikkje er heilt ferdig, om han enn veit tydeleg kvar han står.
– Då debatten omkring debutplata hennar og opphavsrettane kom, studerte eg på Rauland, og på den tida var eg vel helst ein av dei som ville kritisera. Men i dag tenkjer eg at måten dette vart gjort på, var ugreitt mot ein heilt ny artist. Eg har òg opplevt at nokon har sagt at eg har stole materiale, men kven eig eigentleg desse songane? Det er viktig for meg å fortelja kven eg har lært dei ulike tinga av, men at nokon har framført noko, betyr jo ikkje at det er deira. Når nokon tek fatt i materiale som eg har funne fram frå arkiva, og som ikkje har vore i bruk på lenge, blir eg glad. Tenk å vera med på å inspirera andre til å bruka tradisjonsmusikken. Den formidlinga opplever eg at feltet til stadig undervurderer.
Eit sårt punkt
Medan me snakkar om formidling, vert det nærliggjande å spørja om han har kjent på slike spaningar i Stjernekamp-systemet, anten internt i produksjonen eller i møte med folkemusikkaktørar. Mange måtte smaka ein ekstra gong på den tvitydige komplimenten ein av dommarane gav, då han konstaterte at Kim med dette var «gått frå å vera kvedar til å bli artist».
– Då han sa det, tenkte eg òg at artist har eg vore heile tida, seier Kim. – Men Stjernekamp er underhaldning. For at det skal bli bra, treng ein å bruka særdraga, det spesielle ved deg, for alt det er verdt. Det gjer inntrykk at ein som til vanleg syng Draumkvedet, kjem ut på scenen med «I Was Made For Lovin’ You» av Kiss. Akkurat det gapet er ein på jakt etter i Stjernekamp.
Kim lovprisar støtta han fekk gjennom konkurransen, men nemner òg episodar som han meiner fyrer opp under denne typen problemstillingar. Han trekkjer mellom anna fram ein reaksjon i sosiale medium då meddommar Hanne Krogh fortalde at ho er imponert over alt Kim får til, trass i at han «kommer fra et konservativt miljø». For medan Krogh hadde tenkt på den vesle staden han kom frå, og reflektert rundt det å vera homofil og gå sin eigen veg, vart utsegna snart oppfatta som ein kommentar til folkemusikkbakgrunnen hans.
– «Nevnte jeg folkemusikkmiljøet?» skreiv Hanne i ein kommentar på Facebook, og då var det fleire som såg opptaket på nytt og beklaga. Men eg synest nok at måten folk uttalte seg på, viser at dette er eit litt sårt punkt. Kanskje trefte kanskje Hanne spikaren meir på hovudet enn ho hadde tenkt? spør Kim.
Likeins synest han det er underleg at folk helst ikkje vil at folkemusikken skal verta framstilt som noko rart på TV.
– Det er jo rart! Kveding er heilt spesielt. Eg tenkjer at det eg held på med, toler å vera med i underhaldningsprogram. Såpass sjølvtillit synest eg me må ha. Og etter Stjernekamp kan eg bruka den erfaringa til å møta eit publikum som aldri har høyrt kveding før, men som vil oppsøka arkiva, gå på kurs og vita kvar dei kan gå på konsertar. Det er det viktige.
Jordnært, blygt, glad, urokkeleg
Av ein eller annan grunn minner denne utsegna meg om den samtalen eg hadde med Birgit Rike Lund (intervjuet stod trykt i Bladet Folkemusikk nr. 2/2012 og kan no òg lesast på her folkemusikk.no, red. merk.). Ein heil dag fekk eg følgja henne i Farsund, og heile denne tida utstrålte ho slik tryggleik i det ho stod for, trass i det uvande med å ha ein journalist i heimen sin.
Som om ho midt i det litt blyge ikkje let seg rikka. «Det kan ikkje nytte å gjere seg betre enn ein er. Men ein treng ikkje gjere seg kleinare heller», sa Birgit, full av barnleg glede.
Kim har ved seg noko av dette same jordnære og blyge – både det glade og det urokkelege.
– Har du alltid vore så trygg på kven du er?
– Nei. Det er vel slikt ein finn ut etter kvart og kanskje ikkje blir heilt ferdig med heller, men det har vore nokre punkt der eg forstod at eg i stor grad kan bestemma korleis eg vil ta ting. Mykje skjedde då eg fekk kjærast på ordentleg, då eg vart i lag med Truls. Eg fekk ein tryggleik i å vita at det er ein som er glad i meg uansett kva som skjer, seier Kim.
Han har òg lært mykje av ein psykolog som i ein tøff periode hjelpte han med å sortera.
– Det finst folk som legg dårleg samvit på deg. Tidstjuvar. Å forstå at ein kan setja grenser, er viktig. Eg bestemmer over det som er meg! Slik har det også vore musikalsk, svarer Kim.
Lite brukte melodiar
Han fortel om det, enkelt – nesten svart-kvitt, tenkjer underteikna. Men så kjem det snart nyansar, som når han fortel om hausten 2019. Den har dreidd seg mykje om slike avvegingar mellom å takka nei til oppgåver ein ikkje synest om, og å trø litt utanfor komfortsona og kanskje vinna noko på det.
– Det var nok ikkje så lett for dei som ville ha bilete, seier han om dei gongane han ikkje arbeidde med koreografien heilt på den måten produksjonsteamet hadde ynskt.
– Mellom anna på danseprøva før hiphop-sendinga, der eg berre grein og grein. Eg kjende meg dum og liten, for eg fekk det ikkje til, og eg syntest det var så dårleg gjort at dei fekk meg til å føla meg slik. Til slutt måtte eg seia til produksjonen at «no er det slutt med at Kim grin på TV». Men så, då det var sending, kasta eg meg ut i det.
«Eg tenkjer at det eg held på med, toler å vera med i underhaldningsprogram. Såpass sjølvtillit synest eg me må ha.»
Det er mykje å kasta seg ut i framover òg. Agderposten konstaterte ved utgangen av 2019 at Kim har hatt «Årets år». Og når eg bed han om å fortelja om planane og ynska framover, spenner svaret frå julekonsertar og Melodi Grand Prix-deltaking (han var med i delfinalen 11. januar, red. merk.) til det å dyrka den solistiske tradisjonen – og det imellom.
Eitt ynske er å arbeida vidare med å leita fram lite brukte melodiar til nystev, slik han heldt på med i ein periode då han hadde Statens kunstnarstipend i 2018. Eit anna ynske er å få utgitt Draumkvedet med KORK, eit verk som er ferdig innspelt. Fleire soloframføringar av Draumkvedet står òg i planen hans.
Ei mangfaldig vifte, med andre ord. Ei romsleg verksemd, som moglegvis medfører at han må setja grenser, men som vonleg òg inkluderer å kunna opna dei igjen.
Denne artikkelen er òg publisert i Folkemusikk nr. 1/2020, som er hos abonnentane og i sal på utvalde Narvesen-butikkar i veke 7. Klikk her for å lese eit interjvu med Birgit Rike Lund, stemma som førte Kim Rysstad inn på kvedarvegen.