Dette er leiarartikkelen i Folkemusikk nr. 3/2022, som er ute nå.
I år blei det endeleg landskappleik att. Etter kappleiken i Tinn var eg ein tanke ekstatisk. Eg gjekk på Facebook og posta fotografiet som følger med denne leiarartikkelen – eit heilt middelmåtig foto av scena på Rjukanhuset, av programleiarar, dommarar og publikum i klassa vokal B. Sidan tida er knapp, og eg skreiv like godt i juni som i september, om enn på bokmål, så tek eg sjansen på å sitere meg sjølv (eller Facebook-karakteren min, som i mykje liknar på meg):
Snakker vi nok om det rituelle ved alle slags spill og konkurranser? Om hvor viktig ritualene våre er for at vi kan kjenne oss som hele mennesker? Det er i utgangspunktet det samme om det er landskappleik eller en annen musikk- og dansekonkurranse. Om det er fotball, sjakk, kortspill eller klinkekuler. Det er like rituelt som karneval, Pride eller Roskilde. Jul, bursdag eller nyttår.
Hva er et ritual? Det er noe som har visse regler, og som derfor kan sies å gjenta seg. Ofte på faste tidspunkt av året, uka eller dagen. Ritualet er alltid det samme, samtidig som det er i konstant endring – det skjer bare så sakte at man ikke merker det. Ritualene forankrer oss. Gir mening og forutsigbarhet i en verden som ofte er både meningsløs og uforutsigbar.
Ritualet er det samme, men folk faller fra mens andre kommer til. Noe av det fine med mine ferske bekjentskaper fra Landskappleiken på Rjukan, er at jeg stort sett ikke aner hva de driver med, når de ikke driver med folkemusikk eller folkedans. Det spiller ingen rolle, for i ritualet er man til stede i fellesskapet. Man snakker om det som skjer, der og da. Det er det som betyr noe.
Derfor er et ritual av Landskappleikens modell, der folk møtes på tvers av generasjoner og hjemsted, yrkesgrupper og interessefellesskap, så viktig. Ritualer er ikke kakepynt; de gir livene våre dypere mening. Vi har behov for ritualer, hvilke vi enn måtte velge oss.
Kappleiksritualet går tilbake til 1800-talet. Men mykje gammalt blei institusjonalisert på 1800-talet, og ideen om å kappast i noko mange er gode til, er nok eldre enn språket. Og eldre enn menneskeslekta, kanskje eldre enn pattedyra. For nittini år sidan starta Landslaget for Spelemenn, og Landskappleiken fekk ei fast form. Men ikkje fastare enn at han har utvikla seg heile vegen.
På 1980-talet fekk Folkemusikk-Noreg eit nytt ritual, som òg kom i gang att i år for første gong sidan pandemien. Landsfestivalen vart arrangert første gongen i 1986, då sterke krefter ville at Landslaget skulle skipe til gammaldansfestival. Då blei det plutseleg viktig kva som låg i forstavinga «gammal», noko ingen elles brydde seg om. Var gammaldansen gammal nok? Svaret blei til slutt at ja, det var han.
Eit anna månadleg ritual er Tuvas blodklubb, som nett har hatt sesongstart. Tuva Syvertsen starta blodklubben sin våren 2019, og konseptet er at det først er ein konsert med «heilt trad» folkemusikk, før ein DJ spelar «folk og verdsmusikk» ispedd noko heilt unikt: folkesong-karaoke! Det er alltid stappfullt, ein får alltid både levande slåttespel og «boksmusikk», og folk kjem igjen og igjen. Den «vanlege» folkedansgjengen møter opp side om side med folk som er vane med å «gå på byen».
Det er nok det mest populære, og – trur eg – det viktigaste konseptet Riksscenen har hatt nokon gong. For Riksscenen er faktisk avhengig av å trekke nytt publikum for å få behalde både støttekroner og legitimitet som riksdekkande folkemusikk- og dansehus.
Dei artane som døyr ut, er dei som har fastna i ein trong nisje og ikkje klarar å finne vegen ut.
«It takes all kinds to make a world», heiter det. Eg har alltid likt dette litt rare uttrykket. Ikkje berre er verda ein betre stad viss det er plass til alle slags folk. Evolusjonært sett er det også slik – på godt og vondt – at suksessen til mennesket, og framtida vår, kviler på at det blir fødd alle slags «rare» folk. For kloden vår rommar så mange ulike verder, og alle endrar dei seg stadig. Dei artane som døyr ut, er dei som har fastna i ein trong nisje og ikkje klarar å finne vegen ut.
«Mangfald» er kanskje allereie eit forslite omgrep. Men det er farleg å tenke at det berre er eit omgrep til bruk i festtalar. For utan ekte mangfald hadde dei færraste visst kva ei hardingfele eller ein springdans var for noko.
Utan ein hovudstad med stort mangfald er det slett ikkje sikkert at telespringaren hadde overlevd. Kvifor? Eg møtte Ellen Nordstoga på Telemarkfestivalen i år. Ho fortalde noko som var heilt nytt for meg: På 1960-talet var det knapt nokon som dansa springar i Vinje. Nordstoga og fleire kom til hovudstaden og Telelaget i Nordahl Bruns gate. Der gjenoppdaga dei denne dansen, tok han med heim og etablerte han på «heimplassen» att.
Ein tradisjon gjer seg nemleg ikkje sjølv. Han treng vatn, ved og kjærleik. God folkemusikk- og dansehaust!